Toman Atekerin K'Iteso

Kidau aanyun kotoma apapolai “Iteso kolokaspnya” eipone lokolo keponiatar Iteso toman aiboisio nu kwana ejaasi kesi ko Too naka akwap Kenya nepepe ka Kide nak'Uganda. Mam arai eirumane lo adakunos kesi adakuni komam ationus. Ido ireriakec da mam duc adukunio elele. Arai ajiun aiboisio ace ajiun. Eebo teni arai kejiunete kolo aiboisio nuu, aingiset nakipedori aingit nes na ebe; kwape iisitor ejie itunga aimorikikina nepepe ka aisomanara, do bo Iteso lu, oipone bani etodunitos bo ajokusio nu?

Katemasi kotoman apapolai nu adis, kilosi aitelioor aijar nak’Iteso kwape ejaar. Kilosi atiror eipone lo ejaatatar kes ikulepek: apuganikec, ediinikec loka einono, nu nyoika eswamaete kesi kanuka ejautene – akoru, aipit ibarene – nepepe k’eipone loatiakatiakatere aswamusinei kotoman okale.

Erai alosikinete nak’esula kalo aitodolikin ikasioman adis nuikamunitos ejautene lok’Iteso kwape kolo ido kwape kwana da ejaar. Erono ewongo ebe kilosi aipetipet kere. Mam. Kane kilosi atenyanari kotoma auriaanut kwape eraatotor apetetait na emisiikinere nu nat kilosi aitatam koingarene, ka cut aijulujuleeta nu alomasi oinono lok’Iteso.

2.1       Eipugae Lok’Iteso

Kotoman aite ido korai abeit, eraasi Iteso itunga luericitos aijar na eriakatatar itunga kere, arai aijar na emoriata apolou koipone kalo eriana. Ameun apengo ericitos nu, ido nginiboisit na adolot itodunos nu kotoma oimiela kec aitodolikin nuu. Ee bo karai da kerai abeit ebe itopolooritos ido itojokiaritos Iteso itunga kere konyamitos apolou na mam yen epolor aidep yenice, idelelei ebe kotoma okaliakec ajaas ngul lu anapitos apolou adepar luce. Kes ikapolok arai imakio. Araas imakio kes engarenikinitos ateker na, nak'Iteso.

Karaida kenyamitos imakio lu apolou mam apuganikec arai na eburat aridakinitor lucetunga. Apolou na anyamete kesi mere kanuka ajiuni, idimirai kanuka eipone kalo ajenatatar kesi kokiding otunga nepepe kanuka ikar kec luk'apolou.

Ameun apengo, kiton kwana da, erai apolou naka ikar ibore yen einakinitai aibuses – ido ngul da lu ejenete ebe iyatakina ikar kec imielasi aitodikin luce lu mam eriakasi kakes ebe epolok teni kesi koipone kalo etamitotor aridakinite ludidik. Katemasi esubit amojong bala eipone loenyamiata imakio apolou, ngini apolou na da acamakinitere kes aridakinitere ludidik.

Apugan nakikapolok arai imakio ajai kiton bala (1900 – 1930) ikar luetolomuniata Imugaana eipone lokajakaanut nakitetet. Kotoma oipugaekec etojokiaritos Imugaana atiakatiak akwap koipone loka eitela, erony, etem nepepe ka ebuk. Nginitutubet ajai ekayaiton aria ejakait loepugat. Kotoma ageunete asubit bala arai Kakungulu elopet nes aseununei ikayaitok itelai, ironya nepepe k'itemwan. Ido ikayaitok lu atapit araut Imugaana.

Nu ibus aijen kesi nu ebe mam adukun eipugae loka Imugaana arai ibore yen abun kotoma apatan. Duc duc ajai ajiun. Ejai awaragan na ikamunit amurwon na anyaritai Amongin na da ajai akwap na kwana kijeni kwape Bukedea. Arai nes nes ajukeneni aturio nape eringa kenyoikinio ejie. Abu Amongin kisinyikokite ikaruwok aitiji abunere naka ilongwau kanu airumun Teso. Kipupi da ebe apotu ikaruwok kwape nat Okoce koricita akirot ke kosodete aisipeg apugan ka ejakait Semei Kakungulu. Apotu nu koinakis Kakungulu aijulakin aomisioit ke kosodi ainerun nepepe k'aitanyama ngul ikaruwok apolou kwape ikayaitok itelai, ironya nepepe ka Itemwan da.

Iyatakinit awaragan ebe abu amurwon Amongin kodwarite ebe apotu itunga luasubito anapitokec bala ipelepelen airumun akwap ka Iteso arai mam kes epegakinet abunere naka ilongwau kanu. Etapit itunga ayaite edwarit lo kwape lo atirorite abunere naka Imugaana nepepe ka igoenekec. Konye arai kiitup nu pac atakwete kotoma aiboisio kanu kipedor atelun ebe katicepak atirorit edwarit k’murwon Amongin ajoresinei luk’ikearin, ikabenyak nepepe kikangatak luapotu kosurwokisi Iteso kiding okaru 1979 – 1992. Ajoresinei nu kere anapitos anapito naka ikearin nu da kipedor aituputor kwape ikapelepelen.

Konye eringa ikapolok egogongo kotoma atekerinikec kwape ikadiekak kiding otunga nepepe katekerin da.

Ejaanar ikapolok lupe etamitos alimite ebe kolo sek, karaida kejaas ikapolok (imakio) lu anyamitos apolou naka aingarenikinite nepepe k'aicor ateker, ajai ediope ka kesi lo anyamit apolou na etelekaarit luce kere. Apolou na, kwape kanak'Imakio mam arai na ajiuni itunganan ekaulo luce aseun nes. Aso keseun nes, arai aswamuke aimorimor atekerin kere ido nes enyaraun atukot naka imakio kalu ebwoikinitos ikekia.

Kotoma ainaminam eipone lo kolo epugatotor Iteso, ibus aitodun ebe arai ikekia kes ekirigi kotoma oipugae kere. Kwangin nes nat koingaren kilosio aimor nu ikamunitos ikekia. Kwana, kwape nat kigeunia atiror nu iriongeta kimakio (ikapolok) itelekaari cut airas aitetem nu ikamunitos aturio.

2.1.1   Aturio

Erai atukona nuka 'aturio' nu etapit adumakin kiding atekerin nu da atapit kolo eilat acok ibarenekec, ne da etojokiaritotor aturio kanuka atiakatiakao naka aswamusinei kotoman okale. Kotoman Oteso edeleleete ikodeta luk’aturio irwana auni. Erionget losodit nes lok’idwe. Arai aswam naka idwe acok ibarene nepepe ka aingarakinite angor kotoman aiyakianut. Kolo sek nape eringa Iteso ilapadaete kalai korongan nuk'Imatong, arai acok ibarene aswam naka ikiliok. Nu kere eswamasi kwape atapitor aidiya nelwana (amoote inya kakipi) ne da katicepak elemuni kobuni yenikasurup.

Kelokut itelepai, kedol da apak kec na epedoriat adakun emanyit, ajaikinos asuban nu da etolomere kes orionget lo da anyaritai etem. Etem lo emoriarit itelepai nu adol emanyit. Ido kanuka alomar atukot na aja asuban nu engarenikinit emurwon, ne da asubanakiniat kosodete da aipe emongo.

Nginitem ajenio kotoma okiror loka etiang emodiokere lo apotu koseunitos: irisai, itomei, ingatunyo… Ikiroria nu esiarakina toman okekia kere, karai da kerai asuban nuka aipe emong nueswamaunete ngul kidunyeta bonik. Katemasi kotoma ateker kere naka Iteso ngul lu etolomunio toman atukot na anyamete ekiror ediope. Kwangin arai kelot yenikokek mutan okek ece arai nes alimor bon ebe enyaritai etem ka nee, kikamarete luce aijaar nes. Mam enyekinete nes eanyun ican.

Akotonor na ajai kiding itemwana, ka cut itunga lu emoritos ekiror loka etem, apol noi. Mam eipone lokipedoria aitatam aisialun kojokan ejautene loka akotonor kangin konye kipedori aituuriana ketwasamaete akiro ka Ejakait Birago Diope (kwape itoswama nes kotoma oitabo ke "New Tales of Amadeo Kuomba") ebe:

Einacane lo elomuni kotoman aimor asuban nuka ngul ka lukalokunak, egogong noi aitelekaar da amina ka papa, ido itutukikin ngin yen ibusakinit ekiror lo toman okisila ngun nu eyangaunete abiliokec ileic toman akuan.

……Ekaulo lok’awoore nepepe kayenice ikosisinei lukasuban, ekaulo lok’aikany aroma, ekaulo lok’aimor nepepe kayenice adere adiopet nak’inyamat ka luejijim nepepe kalu ejojor; kotoma auriaanut aitaraunio etunganan nepepe ka yenice, kitaraun ibulesut kama ejai eipuda ka yenice, ekejaanakinan, ido iwenat yen katiokusioke……

Eebo ekote nen, arai aitolomio toma otem aitutuket nepepe ka luce; ebole lo abeit aricite aparasia kere.

Ibus aijen kane ebe arai etem erionget loka ngul kalu anapakitai apolou naka aidar aiyuara kotoma okek, ido arai ketakanu amodiotionus na epedoriate ikekia aimorikikin aitijii yenikasurup kec, arai aswam ka etem alosit ejie. Ajai kes da ekenagerenikiniton lo ajenio kwape 'ekaruwon'. Arai aswam k’ekeruwon aingarenikin luce ejie, ido arai emamei emurwon kanuk’aitodolikin asuban ace, anapakitai ekaruwon apedor naa. Konye mam arai nes elope etokaun, ajai ber nes da ageun kama ejai emurwon. Katemasi ne alosio ekaruwon abwoikin emurwon ajai ber nes da aitanapio apolou na kotoma asuban nuk'ejukit.

Erionget arai ekodet lokiuniet nes loka imakio arai ikapolok. Imakio lu kes nu anyamitos apolou naka aicor, aidiek nepepe ka aingarenikinit luce. Atukot naka imakio arai erionget kec anyaritai Airabis, ido aiboikin kec da kanuka aitetem nu ebeit aswam anyaritai Airabis. Ekengarekinon atukot na anyaritai Ekeraban.

Alomar toman orionget lo loka imakio mam arai ibore yen apatan. Ajai itunganan aidar kiton ne emojongia dodo konyet ecamakinio. Mere amojong bon. Amojongu nepepe ka ekiror lokajokan loejen. Ngul lu amariaete alomar atukot na atapit adumun akadakinete ka cut ne agogongikitotor imakio oicolong kec. Ngun ainakinete ice enyoikinete nepepe ka ikaliakec (kede ka ngul da lu acamaritos alosikinetekec) aibwot nenice. Esubit bala arai ikabwotak lu kes ainakinete ateneik nuka atekerin aiyatakin.

2.1.2   Ailok Ikela

Etiono ajenun arai keraasi asuban nuka ailok ikela lukokwap nu acamakinere itunganan alomar okodeta ngun nukidau aitatam nukec. Naarai kiirwania eipone lo eswamaere, angor kede ka ikiliok da, imina atemar ebe arai eipone loka aiyat atemelel. Esubitos nu kwape nat iburwo nu epiripireete apesu awate, apedono nukokumes nu da alosikinetere aisupia luce.

Nu ibus aijen kes nu ebe araasi asuban nu nuk'ailok ikela nu eswamanakinio itelepai ka apesur lu elokunit luda adolit emanyit.

2.1.3   Angor Kotoma Ateker

Kotoma aitatam nuka aturio mam ibore yen kilimunit yen ikamunit angor ido mam nu ipu nu ejenasi, idimi arai ebe ajai apoloukec toman ateker. Mere kwape akengarenok lukasuban kanu egelegela bon. Idumuni ebe n’eboikinor ateker kanuka ainerun nuikamunitos aijarakec, ajaas angor da kobokete da aomisio nepepe ka ikiliok. Mam bo kes atapit ajaanakin atukona nu emoriaritos ikekia nu egelegela. Arai kejaikinos ajaas kanuka aipup aipu mere kanuka aibor aomisio.

Kotoman okale anyamitos angor da apolou. Apedorete aicor nepepe kaitisiilaar angul idwe luelepak. Eebo kotoma oipugae kateker akidiok lueswamaete angor, konye kotoma aswamusinei ace kwape nat kiwanyunia arai (erai) angor kes itibwokitos ateker naka Iteso.

Ejaanar awaragasia nuikamunitos angor nu apol apoloukec kokiding otunga. Ajaas angor kwape amurwon Amongin (na nat apotu ketatamitos nuke) na agogong noi kwape naetipegit apugan ka Imugaana. Arai nes ajuki ikajiok luko Bukedea, Ngora nepepe ka Kumi.

2.2       Ikekia Luk’Iteso

Arai kibwap itunganan ikekia luk’Iteso idumuni ebe kere itodunitos bala alibunesia akanyi kaarei. Ikekia ngul – atagogor ngun – elibunitotor nuce kes nuta: Igoriai, Ikarebwok, Ikatekok, Ikomolo, Inomuna, Irarak kede ka Iworopwong. Aingiset na etupakin nes na ebe: do bo atekerin nuu, nu elibunitotor nuce aibo kolo alibuniata?

Ecamaaritos ikangicak akiro nuka atekerin ebe eraas atekerin auni kes nu esubitos bala ajaas ameun ne aponiata Iteso – atekerin nu kes Ikatekok, Irarak kede ka Ikarebwok. Konye mam epatan atereun ne kolo alibuniata atekerin nu auni. Etapit ngul lu engicete eipone lokol adukununere atekerin aitup nu kibwapitos ikiroria nuk'aiboisio. Kwape ejaatatar esubitos ikiroria kikekie arai atekerin kanu bala itodunitos aiboisio nu kolo ajaas kes. Ikatekok esubit bala itodunit itunga luk’Ateko, Ikarebwok itunga luk’Arebwok, Irarak itunga luk’Arak.

Kotoma aisiom nu kolo atwakete sek eraas atekerin nu auni nu apuposi ameun bala kiding okar 1400 ka 1500 ne da iriorore nukec kotiroritete atekerin nuk’Iluoi. Ajenio kesi kwape itunga luka Arak (Jo p'Arak), Arebwok (Jo p'Arebwok) nepepe kitunga luk’Ateko (Jo p'Ateko).

Atekerin nuka Inomuna nepepe ka Ikomolo esubitos bala ageunos ne eriamunototor Iluoi nen pei ka atekerin nuk’Iteso. Kipedor aibwap kiton bala okaru kiding 1550 ka 1660. Esubit bala arai airiamun na nepepe ka amanyanakin kiding Iteso ka Iluoi nes alomuniata itunga lu kwana kijeni kwape Ikumama. Ido kotoma aiboisio nu akidiokototor Iluo apotu Iteso komatasi kes toman atekerinikec. Kwangin alomuniata atekerin nu aarei; Inomun kede ka Ikomolo.

Ekek loka Iworopom egelakina nuke. Kotoma aibwap akiro nu kolo sek atwakete ejenasi itunga lu kwape lu alibunete arai etolomunio ateker naka Iteso ekaulo loka ejie loka Woropom. Mama ejena obe ekaru lokolo ajaikinor ejie lo konye kotoma aiwadikaetake itodunit Ejakait Webster ejie lo kwape lo kolo eswamaun kokar bala 1830. Esubit bala arai ejie lo nesi esinyikokini Iteso anyoikin bobo ebwosit. Ido ngol nes arai ebwosit loka awasia.

Nape eringa ejie lo kebeluna ajai itunga lu mam araas lu alibunitos kotoman atekerin kalu ejenio kwape Itunga. Ajenio kes kwape Iworopom. Akwap ka itunga kalu ajai bala kiding naka emoru Elgon, nepepe ka emoru Kadam kede ka irongata luko Suk.

Aso esubit bala ebeli (etengei) arai adekasinei nu amodiarete ibarene nes abu koremo Ikaramojonga asurwokin Iworopom. Apotu Ikaramojonga kopedos cut airengiar Iworopom kiton aisiarisiar kes kwape ikameceka toman atekerin ace. Ice apotu komecaasi omoru ne da ajaas Itepes, ice apotu kimorikikinos nepepe ka Ikaramojonga kosodete ice amecaar toman Oteso.

Ngul lu amecaaritos kiding Oteso apotu kimorikikinos ka Iworopom kosodete da asurwokin Ikaramojonga. Abu aimorikikina na koinak kes adukun ateker itunga ipei lu da eneras angajepa adiope Ateso. Esubit bala apak nape na nes ageunor akolonor na kwana ejai kiding Ikaramojong nepepe ka Iteso. Nape eringa ejie lo kegeuna asubitos bala eteete Ikaramojonga Iteso kwape idwekec lu apotu konyoikis alosit nenice, ido Iteso asesenete kes kwape ikapolok lu abu kikarak alosit akonye. Ameun na apotu akiro kijulakinos ne da enyaaraata Iteso Ikaramojonga kwape Ilok, itunga lu emejaete itiange ludidik.

2.3       Amio  K’Iteso

Kotoma okokoron idis nuetupakinete kilosi aimor adis nuikamunitos eipone lo itolosioto itunga luteso ejautene kec. Kikoto aitodun aswamusinei kec nukitopoloes akwap; aswamusinei kwape nat akoru kede ka aipit ibarene.

Kwana kiirimo toman Oteso ideleleete iboro ebe eraasi ikakoriok lu da ipisete ibarene. Epol kes akori noi iraan kwape akima, imumwa, emuogo, acok, emaido, imare ido ameun ne kolo alomuniata imusugun toman akwap kanuka adumunia abolai ekorio epaaba da. Nu kere, ka cut inyamata, ekorio kanuka aingarakinitor ekale. Arai kirum itunganan arereng kosodi adumun araito nape iyatakina noi amina aitoswam ace kanuka adumunia iboro ngun nu iyasete apolouke nepepe ka adumakin nes ekiror. Enyami itunganan apolou arai ipu inyamata koreke, ido kosipo aujo naka ibarene na cut epupo.

Erai aswam na naka akoru na da kwana etupitos itunga luipu ibore yen erumunete kesi ekaulo loka apak kana eoja. Ido erai ibore yen etirorit da eipone lokwana etiakatiakatere aswamusinei kotoman okale – idwe acok ibarene, angor nepepe ka ikiliok akoru. Kipou nat katereunitos ebe araas kolo luka papaakec ka Iteso itunga lu aminas ibarene, ido aijarakec kere ajai toman acok ibarenekec. Tetere aiyuarite ibareneke arai ekiliokit elopet nes ecokei.

Apak na ageuniata abwotan kec, ido kiton ne ber eyenguniata katutubet kana kwana kijen kwape Karamoja (etem Kotena) aringa kesi ekokitos acok ibarenekec. Kwape duc ationor adumun aiboisio nuedakasi ibarene ajai aidiyaa aiboisio nu elwaka kwangin araar ikiliok kes ecokeete. Arai aswam naka angor aidar itak, ido kwape ayapiatatar ka icileta  kede kataparin nu da awononokinete arai kepoloor akamu, mam akoru arai ibore yeni epyaikitai agogong. Konye agwarununete akwap kwape kwangin kanuka adumunia inyamata idis.

Abu aibwot toman aiboisio ace, nu kwape kwana ejaasi kijulak aijar naka Iteso. Naarai, epuu noi amonieik kotoman aiboisio nu aitelekaar amejeik kec, ido inya da edilasi kanepe die, apotu aswamusinei kijulakinos. Arai kwana aswam naka ikiliok aijep amonieik nu nepepe ka aigangakinite angor akoru. Kwape apatanar acok ibarene (ajaasi inya nepe die) kwangin enyekinere idwe lutelepai acok.

Karaida kwana kenyamit akori atutubet na epol kotoman okale loka Iteso, mam elemari amina na ibwaikinitos Iteso toman obarenekec. Arai ibarenekec kes adumakinete kes angor, kes egangakinete kes akoru. Kanuka inyamata, toman obarenekec nes adumuniata akile, akinyet ka aokot. Toman obarenekec nes adumakinete akapet naperis koipone kalok’imukulen.

Ne ipuwatatar itunganan ibarene nepenen ajenere nes kwape lokabaran. Ido epedor aitodun nu kotoma aiyatakin angor. Naarai arai ipu angor apolouke iyatakin amio da.

Mam ibarene erai ibore yen epogar itunganan idiope bon. Mam ateker kere epogar ido kibwogatotor ibarenekec.

2.4       Aimor Aswamusinei Nenipei Kaluce

Abar (amio) k’Iteso erai ibore yen esipo kokale, arai ebe nginikale itojokiarit aiyat abarake. Kwangin idumunia papa, luka toto nepepe ka idwekec ecerededete akoru cut. Ee bo karai da kerai aswam naka ekale, ejaasi apakio nu eponiata lucetunga ka cut iidunyeta aingarakin. Agangan na egelegela ido egitara eipone lo enyaritere nginigangan.

2.4.1   Aleya

Ne itojokiarata itunga – angor bonik, arai baat ikatumunak bonik – aimor aswamusinei, ebe lolo misiri ka mutan, aparan mutan mana ka mutan kwangin kiton ne isialunere itunga kere lu kotoma atukot na, kirimorete bobo. Agangan na enyaritai eiwu arai aleya.

2.4.2   Eitai

Katice pak erai agangan na da iitunitere itunga tetere ekaulo loka aswam ipoikino inyamata kocapakinete da ajon. Agangan na enyaritai eitai.

2.4.3   Aswam Ebole

Ejai agangan na igangakinere yenice kotoma amunoonut ebe moi kace kedumu yenice eipone enyaraun ngul lu egangakinete kosodi aiyalamikin kes koipone kalok'apooni. Aswam na nes enyaritai aswam ebole.

2.4.4   Awote

Ne elemunototor itunga ikulepek komam iitunitai da, korai alosikinete kec ebe ekaulo loka aswam koinakinai inyamat; na enyaritai awote. Etapit awote ajaut toman aparasia nuka aitob (aisak).

Agangan na itolosio kanuka adumunia ikapun (ipesan) enyaritai aipakas.

2.5       Edini Lok'einono

Lolo kotoma akit naka itunganan, erai akirot edini na itoswamao kanuka aitodolikinio apolou naka Eikristayone kede k'eisiriamune. Korai bo teni abeit naarai akirot, kwape idinin ngun ikulepek, erai iitet arai alongwait kotoma Oteso. Kanu naarai kwanam erai akirot edini na ecamunitai ido kisiarakina kiding Oteso kere itelekaari ainyekin kwape kwangin. Konye kanuka aitodolikinio nu kilosikinit kane, kilosi anyanyaar apolouke tetere elosi aimoriar ngun iponesio nu kolo asayata itunga idekesiokec nape eringa Eikristayone nepepe ka Eisiriamune kelomuna. Kwangin kilosi aitoswam akirot edini kanuka aitodolikinio apolou kwape: 'aiyuunite naka itunga ebe ejaasi iboro (arai apedorosio) nu edeparito itunganan kotoma ojautene nepepe kotoma agogong'. Ngin aiyuunite itodunitai kotoma asubanasinei nepepe ka eipone lo itolosiot etale kec.           

Arai kiiyanga edini kwape kidaunia aitetemio, kimisiikin cut ebe emameete itunga lu mam iyuunitos arai lu mam edini. Karai bo kolo ikoni aijarakec ai, ejai nginitunga aiyuunite ebe ejaasi apedorosio toman aibois ace kinga naka akwap kana kanak'itunga, kinga naka iboro kanu kiseseni kakonye; ido ebe apedorosio ngul etiroritos ejautene loka itunganan kane kokwap. Arai ipuda itunganan adumun ajokusio kane kakwap, ejai nes aitupucikin nepepe ka apedorosio nuu. Aiyuunite na (ediini lo) kotoma otungasinei ice mam idelelei ejok kanu naarai imorikikina nepepe, ido mam epatana atiakun kama ejaasi aswamasinei nuka nginiparan. Asuban da nu itodolitere nuu mam eraasi nu etioko. Luce idumuni esipokitos edinikec toman okisila nepepe ka eitolose da lo etakani kotoman asuban akwap akwap.

Kanuka alosikinete wok aitatam nu ikamunitos aiyuun naka Iteso nape eringa imusugun (eikristayone) kebuno, ibus alimun ebe karaida kejai kes edini kec mam epatana ajenun eipone loajaar. Emameete aiwadikaeta nu ikamunitos aiyuun na, ido ngun da nu ewadikaete imusugun ekwamakina asaban nu da alosikinitere aisurumitor ngul lu akokitos aiyuun na ileic. Ibore bobo yen ejena nes yen ebe, Iteso kwape atekerin ace nuka Afrika ayangaaritos ediinikec kwape loka itunga kaluka ateker bonik, mere lok'itungasinei kere. Ngun etapitor kes aitolot asubanakec kotoma aiyeiya. Ne da ejaatatar ilongwau okale erai asubana nu nuidadaikinos itunga aswam aidadaikin.

Ngul lu ibwapitos akirosinei luka idinin nuk'einono, itojokiaritos ebe kotoma aiyuunikec, asayete itunga luteso apedor na awomitai ebe esipo kokuju. Anyaritai apedori na EJOKIT, ido nes egangit aswamusinei ka itunga, aswamusinei nukajokak.  Edeke nes arai apedor na ainanakin itunga ariebo.

Mam epatan aijen eipone lo etoloseere asuban nu ejaanakinere Ejokit. Konye adiope kakesi atakani kotoma asubana nuka ailelekeja edou nepepe ka asuban nuka ailipun araito naka akwap.

Karai da mam ejena eipone lo ejaanakiniata Iteso Ejokit, nu mam kipedor aigir nes nu ebe kolo sek eringa imusugun kepona, ajaasi Iteso k'edinikec. Aitodolikin nu nes eipone lo kolo apedoriata imusugun aitoswam akirot Edeke, na da itoswamao kanuka aitodolitor apolou na ebe kwape ejaar kotoma oikristayone Opedorikere. Eebo, konye esubit bala apotu koseunitos akirot na da ebwokit apolou ace, apedor na etodunun kotoma aanyuneta nukariebo.

(Ekewadikan Yoanna Opolot)

Iteso kolokasonya

Kotoma okoron kanu etupakinete kilosi atiror adis nuikamunitos erot lokolo etorunete Ikapolok k’itunga kalu kwana kijeni kwape Iteso. Erai erot ngol lo ageun sek sek kasonya kotoma atutubet na ajai bala ne kwana kijeni kwape orongan nuk’Imatong kalai kairiamis kakwapin nukwana kijeni kwape Ethiopia, Kenya, Sudan kede ka Uganda.

Egeuni kilosi airwaniaar nukiwomit etirorete ejautene ka ikapolok kalu kotoma amejeikec.

Etupakini kilosi aibwap kesi korot kec kiton aiboisio nu kwana irumunitos kesi. Nu kere kibwapit koipone kaloka atamit abongonokin aingiseta kwape kanu:

Ai bo kolo alibuniata itunga lu kwana kijeni kwape Iteso? Inyo bo ainakini kes ainyoikin ebwosit? Anyoika bo atwakete kokaliakec?

1.         Iteso Kotoma Imatong

Ipiriotin luipu itojokiaritos ebe, arai kolo ere ka ikapolok ka Iteso lo ajai bala eidunya ka Irongan nuko Imatong, ngin akwap na da ajai kiding oikoru loka akwapin luko Ethiopia, Kenya, Sudan ka Uganda. Arai nen nes ajaasi kes kwape ikedarak ibarene.

Nu nes etapitor ipiriotin ice aimorikikite Iteso nepepe ka atekerin ace lu kolo abwotunete kama kongalakimak naka Uganda. Atekerin kwape nat Iluoi. Katemasi ngun atekerin nu enyaritai kotoma alongwau kwape Nilotics (Nailotiks).

Keja ngun da, idila aibwaikinite Iteso toman okodet loka atekerin kalu ejenio kwape Itunga arai ateker. Atekerin nu kes nu imoriaritos Ikaramojong, Jie, Itepes, Ilangoi, Iteso kede k’Ikumama. Eebo, arai teni kibwap angajepa nu inerasi itunga lu, kipedori aanyun aputonoreta.

Alosikinet nak’eitabo kalo mam erai aitatam aibwap nu ikamunitos atiakatiakaeta nukatekerin. Kitenyanari kesi kane tetere kipedori amisiikin ngun akiro nuiswamasi nepepe k'ationus na ejai toma atiakatiak atekerin.

Kotoma ore imatong asubitos itunga lu, lu bala aricitos aipit ibarene. Katemasi araasi kesi ikecokok luda elapadaete acok ibarenekec. Arai teni kikote iboro nepenen kipedori da atemar ebe amameete kesi ka ere lo da apedoriata aiboi adaun apak na ewoja. Araasi ireriakec nu edukuruununio kotoma aiboisio nu ajaa inya nepepe ka akipi kanuka ibarene. So do nape edaunos inya, konyoikinete aimo aiboisio ace. Kanuka ngun, kipedor acamun ebe arai ere ka itunga kalu lo ajai bala kide ka ere kalo erumunitos ikapolok luka Iluoi kiton lai Ocor arai Oleket Turkana. Arai nen erimioto kicokeete da ibarenekec.

Arai akoru inyamata aswam na mam ekaikin akwap kere. Katemasi asubit bala arai angor nes atapit agwarunun imanikoria idis. Lucenyamata kere etorunete toman acok nepepe kameja. Kwana kijeni Iteso kwape itunga lu ekoriok kominasi da ibarene. Konye (kwape nat kilosio atiroria koingarene) ibus aijen ebe erai akor inyamata ibore yen esisiaunete kotoman oroto kec aibe toman aiboisio nu da kwana irumunitos kesi.

1.1                   Inyo bo ainakin kes ebwosete?

Inyo bo arai anyoika bo ainakinete Ikapolok luk’Iteso aibwot? Mam epatan abongokin aingiset na kwape emameatatar iboro nukipedorete aingarenikin. Ngul ipiriotin luemisiikinito nu eswamasi kolo, itojokiaritos ebe arai aipuwes nak’itunga nepepe ka alalau nak’aujoi nes ainakin kes ebwoset. Aso arai akote inya nepepe ka akipi kanuka ibarenekec nes ainakin ebwosete.

Ice eomitos ebe arai ebwosit lo lo abelun kanu naarai ajai ateker naka ikangat ibarene nu apotu kolomakinitos itunga lu. Do do kanuka akote ayuar ibarenekec apotu koseut aibwot. Arai kerai ajorengin naka ikangatak ibarene mam epatan ajenun.

Kipedor acamun aomisioit ebe ajai ajore na apol agogong aitelekarit kes na abu kosurwokite kes. Aingiset na ebeit aingit kane nes na ebe: ajoresinei bani abu kosurwokinite arai kongasite itunga lu?  Epedori ebwosit no atiror aisiarakinio naka edini loka Isiriamuni?

Arai kirerio toman akwapin ace, kidumuni ebe arai okar ngupe ngul ainyoikitotor atekerin luipu ebwosit, nes enyikokitotor Iwarabun luko Turkey aisiarakin edini loka Isiriamun. Ibus aijen ebe ameun bala okaru loka 1100 ajaasi ajoresinei luko Turkey Kide nak’Ongalakimak naka Afrika. Atapit ajoresinei lu aikamanar itunga ngul lu agiritos araun isiriamun kwape ibulesun. Katicepak apotu Iteso lu kiiraritos arai baat aponi kosurwokitete kes da.

Teni ba, arai ajaus naka Isiriamun luko Turkey toman Afrika, ka cut ka alosikinetekec aingongoor Ikristayon nepepe ka aibiror da ajakaanut ka Prester John ekayaiton Abyssinia nes esinyikokini itunga luko Portugal akote adumun erot lo apedoriata angesaria Iwarabun lu.

Nu mam ibus apalite kes ngun nu elibunitos kotoma oipugae lok’Iteso. Kwape nat kiwanyunia koingarene, eraasi Iteso nu itojokiaritos aimor apolou koipone kalo eriana. Ngul luemielas ainyama apolou etapit akote anyoikin toman aiboisio nu da awomitotor ebe apedoriata ainyam apolou.

1.2                   Aibwot Alopet

Mam epatana atereun arai kerai aibwot ka itunga kanu ibore yen eswamaunete kesi nepepe kwape ekodet ediope, arai baat agelegela aparasia nu anyoununiot. Nu cut kijeni kesi nuta ebe, apotu kodolot toman aiboisio nu kwana ejaasi.

Esubit aibwot na, na ajaun kiding okaru 1500 nepepe ka 1700. Ne nes anyounio ekodet ka itunga kalu kalai korongat Imatong abear owai lok’Agolo-itomei naka Suk, toman aibois na ajai kiding emoru Kadama nepepe ka Moroto. Adolunete itunga lu aibois na kwape ateker adiope. Konye ekaulo apotu kotiakatiakaunos. Kwangin alomuniat atekerin nu kwana imarakinitai toman okodet ediope loenyaritai Itunga.

Kotoman aicoreta nu erucokinitai awaragasia nuka Iteso, kisisiaun ebe kolo sek araasi Ikaramojong nepepe ka Iteso arai ateker adiope. Eboyeete kes kere kotoman aibois adiope, abois na ajai Suk. Kanen nesi do erionget ediopet, ngol erionget lo emoriarit aturio akotokin alosit akonye. Mam ikapolok apotu kocamunitos aomisioit na. Etojokiaritos kes (ikapolok) apaikin nen, ngin aomisioit na agiritos aturio lu. Apotu konyoikis erot.

Abu aseunete naka aturio kalu kisunyunyurik ikapolok. Kotoma akadakinete nepepe k'amunokina ebe motoko apedorete aingaingaun aturio asalakin, apotu kolomakis aitoswam akiro nu elangir. Apotu konyarata ikatumunak nu atesina, arai ngul itunga lu alosete atesin kec. Kwangin ageunor ekiror Iteso.

Apotu aturio lu da kotoma oipone loka abongokin ikapolok apotu koyangasi apaikin kec kwape ibore yen alomun kanu naarai apotu kes kitegata. Kotoma angajep alope ekaru imojonga. Kwangin ageunor ekiro Ikaramojong.

Arai na bala alibunete nak’atekerin kanu aarei nu do kwana kilosi aibwap kwape Ikaramojong nepepe ka Iteso. Apotu Ikaramojonga kosalakis aibois toman oukona nuko Suk, kosodete Iteso abear Omagoro ne da apedoriata acok kiton aririna nuk'ecor Bisina (Lake Salisbury).

1.3                   Iteso Kotoma Omagoro

Ekaulo lokanyoikin ainyeikin imojongakec kalai korongan nuko Suk, apotu Iteso lu kobeasi toman Omagoro ne da apotu kisiarakinototor airum aiboisio nuka ariri naka ecor Bisina, kiton da toman ore lo kwana kijeni kwape Soroti. Kwape ecokok ibarene arai atutubet na na ajok noi naarai edilasi inya nepepe ka akipi da kanuka ibarenekec. Amameete bobo ican nuka aidia ne elwana amoote akipi. Kosodi bobo aminono noi alupot na. Nen do ageuniatar kesi da akor ikorion nupe iyatakina. Kageunete etoswamaete imelekes nuka akito, konye ekaulo apotu kopedos adumun da imelekes nuka asuwa. Esubitos imelekes nuka asuwa nu, nu adumunete kama ajaasi Imunyoro kitoritere toman Oluoi. Nu kere etolomununio kotoma oipone loka eicecane. Kama ajaasi iteso adumunete imunyoro akituk nepepe ka imukulen.

Kageunete araasi ikorion kec nu ekamaritos acok, emaido, nepepe ka imare.

Abu aijulakinet na, na da adumuniata imelekes nuka asuwa, kisipedoo kes aiyatakin ikorion kec. Esubit da bala apak na do eyatakinior atiakatiakao naka aswamusinei kotoma ore. Kanu naarai edilasi inya kanepe die, abu aswam naka acok kodoo akanin ka idwe. Kosodete do ikiliok ka angor akor. Kanu naarai ajai aidar ikorion kiton ne ekokiot arai itobere abu aijar naka itunga kalu da kijulakin. Apotu koraunos nu asipokina, mere bobo itunga luelapadaete acok. Ireria da apotu koraunos mere nuka adiopeparan bon.

Erai toman apak na nes bala eriamunutotor Iteso kede kitunga lu sek ajaas aiboisio kwape nat Soroti. Itojokiaritos ipiriotin nuka akiro kanu atwakete kolo ebe, araasi itunga lu Iluoi. Apotu Iteso nepepe komanyanakinosi. Kwape nat kilosio atiror koingarene arai bala oipone ngol nes ageunor ateker nak’ikomolo.

Mam epatana akoru ka aidar ibarene da nepepe. Idumuni atiokusio ka cut ne da iyatatari ibarene auriar. Kwangin elomuniata ingungeta. Akoto nginitunganan kobala ebe atutubet ka nes na, eong ejai akoru ne, eong nes ebeit acok nen. Nu kere apedorete ayangaun akote alosit akonye amoote aiboisio ace nu dukon.

1.4                   Irotin Ice Anyoun K'omagoro

Ebwosit (k’Iteso) lo epol agogong ido korai da lokawasia atakanuni kiding okar bala 1760 kede ka 1840. Apotu iriongeta luipu luengarenikinit ikajiok (ikaruwok) konyoikisi erot abeari aiboisio nu egelegela.

Abu erionget ediope kobea aiboisio nu kwana kijeni kwape Soroti kiton Serere. Kosodete ice aiyatakin akonye kiton Ngora, Kumi, nepepe ka Mukongoro.

Ajai bobo ediope koriongeta kangun lo abu kolot cut kitenaaritos agolo itomei naka Soroti toma atutubet na kwana ejena kwape Bukedea ne apotu ice kakesi kosalakis. Kesi ngul ejenio kwape ikidea. Apotu ice kiyatakisi alosit akonye kosodete airengiaar aisukunyikin Imugisu kuju moru. Apotu Imugisu ikulepek kokoporos aikunyar kuju moru ainyekinia ikadedengak akwap.

Arai airumun akwap k'Imugisu na mam alosi adaun apak, naarai apol alilim k'aiboiso kanu noi. Mam Iteso lu alosete mujal mujal kilema imukulen nu anapitai kwape acomai apedorete aitikor alilim na. Abu alilim kirengia kes kama ko Moru Elgon, aibe aiboisio nu amwakamwakatos kwape Amusio (Namunsi), Akarukei (Nakaloke), Abaale (Mbale).

Itogogongooritos itunga ice, ka cut ngul lu ericitos nu ikamunitos atiakatiakauneta nuk'atekerin, ebe aibois Mbale alibun kotoma okiror k'etunganan kalo kolo engarenikinit ngul Iteso luapotu kipikosi Imugisu kosodete adukun erekec kalai ko Mbale. Iyatakinitos itunga ebe anyaritai etunganan lo Abaale, ido ebe ajai nesi okokuke lo anyaritai Omaruku lo da ajai ereke toma atutubet na kwana enyaritai Malunku.

Ewomitos luipu ebe arai Imugaana lu erumunete atutubena nu kotoma apugan ka Ejakait Semei Kakungulu kes ejulukuleete ikiroria. Eebo ejena ebe abu apugan ka Imugaana ameun kokaru 1898 ne ageunia Kakungulu abilun akwap naka Kide nako Uganda, koyau aijulujuleeta nu ipu toma okiroria nuka aiboisio.

Konye kotoma aibok aomisio esubit ekiror Mbale bala elibunit kotoma akirot ebaale. Esubit bala arai ngin aibois na edila ebaale. Arai kiitup nu kipedor atemar ebe arai ebaale lo edila kane lo anyaritai imaruk. Katemasi esubit bala toman aibois ngin aminas imaruk aibwang.

Eebo kiton kwape kwana da etapit Iteso alukunun aiboisio nu ebakasi itunga ebe, erai ngin atitip k'imaruk. Bobo da koipone kalo emayata Iteso ikiroria etapit aitwasam ikiroria kiboro kalu ejaasi aiboisi; imor, ikito arai baat akipi. Mam etapit ikiroria k'itunga anyaraa aiboisio. Aijulujuleeta nu apotu kolomut kama ajaa Imugaana ideleleete kotoma okiroria k'aiboisio ace.

Ice kotoma oriongeta kitunga kalu esubit bala abu alilim ka imoru kaluko Mbale kireng. Nesi do kesi aiyatakin alosit akonye kiton Tororo, Kwapa, Osukuru kiton Achilet. Ice ka kesi apotu kobeasi akwap nako Kenya ne da aponiata kirumuniata aiboisio nu anyoun k'Embayi kiton Amukura. Sek araasi aiboisio ngun nu ebooyot Imugisu, konye apotu ikadedengak lu kopedosi aisiarakin Imugisu nu. Kwangin atiakere ateker na sek arai adiope toman aarei, Imugisu nepepe k’Ibukusun (Babukusu).

Engetakin ekaru 1841 kiriamunitos Iteso aiboisio nuk’ Embayi nepepe ka Amukura.

Ejok aijen ebe abu airumun k'Iteso aiboisio nu kolo araas nuka Imugisu abu kopedo aiyatakin aipucakin erot lo anyoun ka angolol (Indian Ocean), naarai kosiep je kiding aijesaret kakwap (Rift Valley) ajaasi Imasai. Kwangin agolokinor erot lo kiton kiding okar 1880 kiton 1890. Erai abeit amaranete noi Ikabakan luko Buganda nape alimunere erot ngol.

Ekot aijen ebe esubit abu ejie kiding Ikaramojonga nepepe ka Ikarebwok kisinyikok ebwosit lo, anyoun kotoma Omagoro. Kiyatakini nu nat ne kirioror nu ikamunitos atekerin arai ikekia nuka Iteso.

1.5                   Iteso Ko Pallisa

Mam ekaru arai apak na epedorio acupun kwape na kolo alomariata Iteso Pallisa, ido da mam arai ediope wai nes aponiatar. Esubit bala kotoma apak na da erumuniata Mbale apotu ice kakes koremosi Imugwerin kosodete airum aiboisio kwape nak Ayikiyik (Iki iki), K’Emokori (Kamonkoli) kiton Gogonyo. Katemasi eraas Iteso luko Pallisa lu elibunitos ko oriongeta kaluko Ngora, Bukedea nepepe ka Mbale.

(Ekewadikan Yoanna Opolot)