Iteso kolokasonya

Kotoma okoron kanu etupakinete kilosi atiror adis nuikamunitos erot lokolo etorunete Ikapolok k’itunga kalu kwana kijeni kwape Iteso. Erai erot ngol lo ageun sek sek kasonya kotoma atutubet na ajai bala ne kwana kijeni kwape orongan nuk’Imatong kalai kairiamis kakwapin nukwana kijeni kwape Ethiopia, Kenya, Sudan kede ka Uganda.

Egeuni kilosi airwaniaar nukiwomit etirorete ejautene ka ikapolok kalu kotoma amejeikec.

Etupakini kilosi aibwap kesi korot kec kiton aiboisio nu kwana irumunitos kesi. Nu kere kibwapit koipone kaloka atamit abongonokin aingiseta kwape kanu:

Ai bo kolo alibuniata itunga lu kwana kijeni kwape Iteso? Inyo bo ainakini kes ainyoikin ebwosit? Anyoika bo atwakete kokaliakec?

1.         Iteso Kotoma Imatong

Ipiriotin luipu itojokiaritos ebe, arai kolo ere ka ikapolok ka Iteso lo ajai bala eidunya ka Irongan nuko Imatong, ngin akwap na da ajai kiding oikoru loka akwapin luko Ethiopia, Kenya, Sudan ka Uganda. Arai nen nes ajaasi kes kwape ikedarak ibarene.

Nu nes etapitor ipiriotin ice aimorikikite Iteso nepepe ka atekerin ace lu kolo abwotunete kama kongalakimak naka Uganda. Atekerin kwape nat Iluoi. Katemasi ngun atekerin nu enyaritai kotoma alongwau kwape Nilotics (Nailotiks).

Keja ngun da, idila aibwaikinite Iteso toman okodet loka atekerin kalu ejenio kwape Itunga arai ateker. Atekerin nu kes nu imoriaritos Ikaramojong, Jie, Itepes, Ilangoi, Iteso kede k’Ikumama. Eebo, arai teni kibwap angajepa nu inerasi itunga lu, kipedori aanyun aputonoreta.

Alosikinet nak’eitabo kalo mam erai aitatam aibwap nu ikamunitos atiakatiakaeta nukatekerin. Kitenyanari kesi kane tetere kipedori amisiikin ngun akiro nuiswamasi nepepe k'ationus na ejai toma atiakatiak atekerin.

Kotoma ore imatong asubitos itunga lu, lu bala aricitos aipit ibarene. Katemasi araasi kesi ikecokok luda elapadaete acok ibarenekec. Arai teni kikote iboro nepenen kipedori da atemar ebe amameete kesi ka ere lo da apedoriata aiboi adaun apak na ewoja. Araasi ireriakec nu edukuruununio kotoma aiboisio nu ajaa inya nepepe ka akipi kanuka ibarene. So do nape edaunos inya, konyoikinete aimo aiboisio ace. Kanuka ngun, kipedor acamun ebe arai ere ka itunga kalu lo ajai bala kide ka ere kalo erumunitos ikapolok luka Iluoi kiton lai Ocor arai Oleket Turkana. Arai nen erimioto kicokeete da ibarenekec.

Arai akoru inyamata aswam na mam ekaikin akwap kere. Katemasi asubit bala arai angor nes atapit agwarunun imanikoria idis. Lucenyamata kere etorunete toman acok nepepe kameja. Kwana kijeni Iteso kwape itunga lu ekoriok kominasi da ibarene. Konye (kwape nat kilosio atiroria koingarene) ibus aijen ebe erai akor inyamata ibore yen esisiaunete kotoman oroto kec aibe toman aiboisio nu da kwana irumunitos kesi.

1.1                   Inyo bo ainakin kes ebwosete?

Inyo bo arai anyoika bo ainakinete Ikapolok luk’Iteso aibwot? Mam epatan abongokin aingiset na kwape emameatatar iboro nukipedorete aingarenikin. Ngul ipiriotin luemisiikinito nu eswamasi kolo, itojokiaritos ebe arai aipuwes nak’itunga nepepe ka alalau nak’aujoi nes ainakin kes ebwoset. Aso arai akote inya nepepe ka akipi kanuka ibarenekec nes ainakin ebwosete.

Ice eomitos ebe arai ebwosit lo lo abelun kanu naarai ajai ateker naka ikangat ibarene nu apotu kolomakinitos itunga lu. Do do kanuka akote ayuar ibarenekec apotu koseut aibwot. Arai kerai ajorengin naka ikangatak ibarene mam epatan ajenun.

Kipedor acamun aomisioit ebe ajai ajore na apol agogong aitelekarit kes na abu kosurwokite kes. Aingiset na ebeit aingit kane nes na ebe: ajoresinei bani abu kosurwokinite arai kongasite itunga lu?  Epedori ebwosit no atiror aisiarakinio naka edini loka Isiriamuni?

Arai kirerio toman akwapin ace, kidumuni ebe arai okar ngupe ngul ainyoikitotor atekerin luipu ebwosit, nes enyikokitotor Iwarabun luko Turkey aisiarakin edini loka Isiriamun. Ibus aijen ebe ameun bala okaru loka 1100 ajaasi ajoresinei luko Turkey Kide nak’Ongalakimak naka Afrika. Atapit ajoresinei lu aikamanar itunga ngul lu agiritos araun isiriamun kwape ibulesun. Katicepak apotu Iteso lu kiiraritos arai baat aponi kosurwokitete kes da.

Teni ba, arai ajaus naka Isiriamun luko Turkey toman Afrika, ka cut ka alosikinetekec aingongoor Ikristayon nepepe ka aibiror da ajakaanut ka Prester John ekayaiton Abyssinia nes esinyikokini itunga luko Portugal akote adumun erot lo apedoriata angesaria Iwarabun lu.

Nu mam ibus apalite kes ngun nu elibunitos kotoma oipugae lok’Iteso. Kwape nat kiwanyunia koingarene, eraasi Iteso nu itojokiaritos aimor apolou koipone kalo eriana. Ngul luemielas ainyama apolou etapit akote anyoikin toman aiboisio nu da awomitotor ebe apedoriata ainyam apolou.

1.2                   Aibwot Alopet

Mam epatana atereun arai kerai aibwot ka itunga kanu ibore yen eswamaunete kesi nepepe kwape ekodet ediope, arai baat agelegela aparasia nu anyoununiot. Nu cut kijeni kesi nuta ebe, apotu kodolot toman aiboisio nu kwana ejaasi.

Esubit aibwot na, na ajaun kiding okaru 1500 nepepe ka 1700. Ne nes anyounio ekodet ka itunga kalu kalai korongat Imatong abear owai lok’Agolo-itomei naka Suk, toman aibois na ajai kiding emoru Kadama nepepe ka Moroto. Adolunete itunga lu aibois na kwape ateker adiope. Konye ekaulo apotu kotiakatiakaunos. Kwangin alomuniat atekerin nu kwana imarakinitai toman okodet ediope loenyaritai Itunga.

Kotoman aicoreta nu erucokinitai awaragasia nuka Iteso, kisisiaun ebe kolo sek araasi Ikaramojong nepepe ka Iteso arai ateker adiope. Eboyeete kes kere kotoman aibois adiope, abois na ajai Suk. Kanen nesi do erionget ediopet, ngol erionget lo emoriarit aturio akotokin alosit akonye. Mam ikapolok apotu kocamunitos aomisioit na. Etojokiaritos kes (ikapolok) apaikin nen, ngin aomisioit na agiritos aturio lu. Apotu konyoikis erot.

Abu aseunete naka aturio kalu kisunyunyurik ikapolok. Kotoma akadakinete nepepe k'amunokina ebe motoko apedorete aingaingaun aturio asalakin, apotu kolomakis aitoswam akiro nu elangir. Apotu konyarata ikatumunak nu atesina, arai ngul itunga lu alosete atesin kec. Kwangin ageunor ekiror Iteso.

Apotu aturio lu da kotoma oipone loka abongokin ikapolok apotu koyangasi apaikin kec kwape ibore yen alomun kanu naarai apotu kes kitegata. Kotoma angajep alope ekaru imojonga. Kwangin ageunor ekiro Ikaramojong.

Arai na bala alibunete nak’atekerin kanu aarei nu do kwana kilosi aibwap kwape Ikaramojong nepepe ka Iteso. Apotu Ikaramojonga kosalakis aibois toman oukona nuko Suk, kosodete Iteso abear Omagoro ne da apedoriata acok kiton aririna nuk'ecor Bisina (Lake Salisbury).

1.3                   Iteso Kotoma Omagoro

Ekaulo lokanyoikin ainyeikin imojongakec kalai korongan nuko Suk, apotu Iteso lu kobeasi toman Omagoro ne da apotu kisiarakinototor airum aiboisio nuka ariri naka ecor Bisina, kiton da toman ore lo kwana kijeni kwape Soroti. Kwape ecokok ibarene arai atutubet na na ajok noi naarai edilasi inya nepepe ka akipi da kanuka ibarenekec. Amameete bobo ican nuka aidia ne elwana amoote akipi. Kosodi bobo aminono noi alupot na. Nen do ageuniatar kesi da akor ikorion nupe iyatakina. Kageunete etoswamaete imelekes nuka akito, konye ekaulo apotu kopedos adumun da imelekes nuka asuwa. Esubitos imelekes nuka asuwa nu, nu adumunete kama ajaasi Imunyoro kitoritere toman Oluoi. Nu kere etolomununio kotoma oipone loka eicecane. Kama ajaasi iteso adumunete imunyoro akituk nepepe ka imukulen.

Kageunete araasi ikorion kec nu ekamaritos acok, emaido, nepepe ka imare.

Abu aijulakinet na, na da adumuniata imelekes nuka asuwa, kisipedoo kes aiyatakin ikorion kec. Esubit da bala apak na do eyatakinior atiakatiakao naka aswamusinei kotoma ore. Kanu naarai edilasi inya kanepe die, abu aswam naka acok kodoo akanin ka idwe. Kosodete do ikiliok ka angor akor. Kanu naarai ajai aidar ikorion kiton ne ekokiot arai itobere abu aijar naka itunga kalu da kijulakin. Apotu koraunos nu asipokina, mere bobo itunga luelapadaete acok. Ireria da apotu koraunos mere nuka adiopeparan bon.

Erai toman apak na nes bala eriamunutotor Iteso kede kitunga lu sek ajaas aiboisio kwape nat Soroti. Itojokiaritos ipiriotin nuka akiro kanu atwakete kolo ebe, araasi itunga lu Iluoi. Apotu Iteso nepepe komanyanakinosi. Kwape nat kilosio atiror koingarene arai bala oipone ngol nes ageunor ateker nak’ikomolo.

Mam epatana akoru ka aidar ibarene da nepepe. Idumuni atiokusio ka cut ne da iyatatari ibarene auriar. Kwangin elomuniata ingungeta. Akoto nginitunganan kobala ebe atutubet ka nes na, eong ejai akoru ne, eong nes ebeit acok nen. Nu kere apedorete ayangaun akote alosit akonye amoote aiboisio ace nu dukon.

1.4                   Irotin Ice Anyoun K'omagoro

Ebwosit (k’Iteso) lo epol agogong ido korai da lokawasia atakanuni kiding okar bala 1760 kede ka 1840. Apotu iriongeta luipu luengarenikinit ikajiok (ikaruwok) konyoikisi erot abeari aiboisio nu egelegela.

Abu erionget ediope kobea aiboisio nu kwana kijeni kwape Soroti kiton Serere. Kosodete ice aiyatakin akonye kiton Ngora, Kumi, nepepe ka Mukongoro.

Ajai bobo ediope koriongeta kangun lo abu kolot cut kitenaaritos agolo itomei naka Soroti toma atutubet na kwana ejena kwape Bukedea ne apotu ice kakesi kosalakis. Kesi ngul ejenio kwape ikidea. Apotu ice kiyatakisi alosit akonye kosodete airengiaar aisukunyikin Imugisu kuju moru. Apotu Imugisu ikulepek kokoporos aikunyar kuju moru ainyekinia ikadedengak akwap.

Arai airumun akwap k'Imugisu na mam alosi adaun apak, naarai apol alilim k'aiboiso kanu noi. Mam Iteso lu alosete mujal mujal kilema imukulen nu anapitai kwape acomai apedorete aitikor alilim na. Abu alilim kirengia kes kama ko Moru Elgon, aibe aiboisio nu amwakamwakatos kwape Amusio (Namunsi), Akarukei (Nakaloke), Abaale (Mbale).

Itogogongooritos itunga ice, ka cut ngul lu ericitos nu ikamunitos atiakatiakauneta nuk'atekerin, ebe aibois Mbale alibun kotoma okiror k'etunganan kalo kolo engarenikinit ngul Iteso luapotu kipikosi Imugisu kosodete adukun erekec kalai ko Mbale. Iyatakinitos itunga ebe anyaritai etunganan lo Abaale, ido ebe ajai nesi okokuke lo anyaritai Omaruku lo da ajai ereke toma atutubet na kwana enyaritai Malunku.

Ewomitos luipu ebe arai Imugaana lu erumunete atutubena nu kotoma apugan ka Ejakait Semei Kakungulu kes ejulukuleete ikiroria. Eebo ejena ebe abu apugan ka Imugaana ameun kokaru 1898 ne ageunia Kakungulu abilun akwap naka Kide nako Uganda, koyau aijulujuleeta nu ipu toma okiroria nuka aiboisio.

Konye kotoma aibok aomisio esubit ekiror Mbale bala elibunit kotoma akirot ebaale. Esubit bala arai ngin aibois na edila ebaale. Arai kiitup nu kipedor atemar ebe arai ebaale lo edila kane lo anyaritai imaruk. Katemasi esubit bala toman aibois ngin aminas imaruk aibwang.

Eebo kiton kwape kwana da etapit Iteso alukunun aiboisio nu ebakasi itunga ebe, erai ngin atitip k'imaruk. Bobo da koipone kalo emayata Iteso ikiroria etapit aitwasam ikiroria kiboro kalu ejaasi aiboisi; imor, ikito arai baat akipi. Mam etapit ikiroria k'itunga anyaraa aiboisio. Aijulujuleeta nu apotu kolomut kama ajaa Imugaana ideleleete kotoma okiroria k'aiboisio ace.

Ice kotoma oriongeta kitunga kalu esubit bala abu alilim ka imoru kaluko Mbale kireng. Nesi do kesi aiyatakin alosit akonye kiton Tororo, Kwapa, Osukuru kiton Achilet. Ice ka kesi apotu kobeasi akwap nako Kenya ne da aponiata kirumuniata aiboisio nu anyoun k'Embayi kiton Amukura. Sek araasi aiboisio ngun nu ebooyot Imugisu, konye apotu ikadedengak lu kopedosi aisiarakin Imugisu nu. Kwangin atiakere ateker na sek arai adiope toman aarei, Imugisu nepepe k’Ibukusun (Babukusu).

Engetakin ekaru 1841 kiriamunitos Iteso aiboisio nuk’ Embayi nepepe ka Amukura.

Ejok aijen ebe abu airumun k'Iteso aiboisio nu kolo araas nuka Imugisu abu kopedo aiyatakin aipucakin erot lo anyoun ka angolol (Indian Ocean), naarai kosiep je kiding aijesaret kakwap (Rift Valley) ajaasi Imasai. Kwangin agolokinor erot lo kiton kiding okar 1880 kiton 1890. Erai abeit amaranete noi Ikabakan luko Buganda nape alimunere erot ngol.

Ekot aijen ebe esubit abu ejie kiding Ikaramojonga nepepe ka Ikarebwok kisinyikok ebwosit lo, anyoun kotoma Omagoro. Kiyatakini nu nat ne kirioror nu ikamunitos atekerin arai ikekia nuka Iteso.

1.5                   Iteso Ko Pallisa

Mam ekaru arai apak na epedorio acupun kwape na kolo alomariata Iteso Pallisa, ido da mam arai ediope wai nes aponiatar. Esubit bala kotoma apak na da erumuniata Mbale apotu ice kakes koremosi Imugwerin kosodete airum aiboisio kwape nak Ayikiyik (Iki iki), K’Emokori (Kamonkoli) kiton Gogonyo. Katemasi eraas Iteso luko Pallisa lu elibunitos ko oriongeta kaluko Ngora, Bukedea nepepe ka Mbale.

(Ekewadikan Yoanna Opolot)